Słowiański Bestiariusz Kompendium wierzeń, demonologii, symboli i bóstw słowiańskich. Poruszamy również tematy dotyczące medycyny ludowej i życia codziennego Słowian.
Niemal każda osoba zafascynowana słowiańskim światem orientuje się, jak wygląda krajka. Jako barwny i efektowny element garderoby stanowi świetny dodatek zarówno do słowiańskiego, jak i codziennego stroju. Niejedno z nas rozważało podjęcie próby samodzielnego utkania krajki, a wśród rodzimowierców i słowiańskich pasjonatów są osoby, które z powodzeniem robią to od lat. Dzisiaj kilka słów o krajkach i technikach ich tworzenia. Przeczytaj – być może dowiesz się czegoś nowego, a może zainspirujesz się i sam zaczniesz przygodę z tkaniem?
Co to jest krajka i do czego służy?
Krajka jest to tkany z nitek pasek o szerokość od kilku do kilkunastu centymetrów. Krajki były używane do wykańczania i wzmacniania brzegów tkaniny, spełniały przy tym funkcję ozdobną. Chętnie obszywano nimi mankiety, kołnierze i dekolty oraz krawędzie spódnic. Wykorzystywano je również do zawiązywania chust, jako pasy lub przepaski na głowę. Tak jak i inne elementy stroju słowiańskiego świadczyły o zamożności noszącej je osoby, dlatego przywiązywano dużą wagę do ich wyglądu, starannie dobierano wzory i kolory.
Krajka dawniej była nie tylko częścią garderoby, odgrywała również istotną rolę w obrzędowości słowiańskiej. Krajkami przewiązywano kołacz weselny, panny młode tkały je, aby obdarować gości podczas swadźby, opasywali się nimi drużbowie, często służyły też do łączenia dłoni młodej pary podczas samej ceremonii ślubnej, prócz tego obowiązkowo musiały znaleźć się w posagu oblubienicy. Krajka ludowa używana była bardzo często jeszcze w okresie międzywojennym oraz powojennym, między innymi do związywania roślin zebranych z myślą o obchodach święta Matki Boskiej Zielnej. Obecnie sięgają po nie przede wszystkim osoby zainteresowane Słowianami, średniowieczem oraz fascynaci rekonstrukcji. Również harcerstwo chętnie korzysta z ludowych tradycji, dzięki czemu niejednokrotnie w umundurowaniu występuje krajka harcerska, której używa się zamiast chusty.
Tkactwo tabliczkowe i inne techniki tworzenia krajek
Tkanie krajek odbywało się przy użyciu różnych technik. Tworzono je na krosnach, metodą wybierania wzoru, na bardku lub na tabliczkach tkackich. My skupimy się przede wszystkim na tkaniu przy użyciu tabliczek, jednak nie sposób nie wspomnieć również o innych metodach tkackich.
Tkanie na krośnie, bardku i… nogach
Tkanie na krośnie to rozległa dziedzina i sporo można o niej napisać. W kontekście krajek warto wspomnieć, że owszem bywały one na krosnach wykonywane, jednak narzędzi tych używano raczej do tworzenia tkanin o dużych wymiarach. Do tkania krajki w zupełności wystarczające były inne metody – przynajmniej dopóki na całego nie rozwinęło się pasamonictwo.
Przy okazji – co oznacza ten termin? Otóż pasamonictwo to rzemiosło tkackie specjalizujące się wyłącznie w wykonywaniu ozdobnych pasów, które rozwinęło się szczególnie w XVI wieku, opuszczając domowe izby i wkraczając w progi pracowni cechowych specjalistów.
Wracając jednak do tematu – z pewnością interesująca jest technika wybierania wzoru. Polegała ona na ręcznym wybieraniu nitek z osnowy na odpowiednich etapach tkania, dzięki czemu uzyskiwano wzór. Co nieco zaskakujące, krajki te tworzone były poprzez tkanie na nogach, przy czym osnowa przygotowywana była uprzednio na stole, ławie lub talce. Ten sposób tkania stosowany był przede wszystkim na Podlasiu oraz w niektórych rejonach Białorusi.
Prostym zarówno pod względem konstrukcji, jak i obsługi narzędziem jest bardko. To drewniana ramka z rozmieszczonymi równolegle listewkami, w których znajdują się otwory, przez które przewleka się nitki osnowy. W przeszłości najchętniej wykonywano je z drzewa dębowego. Tkanie z użyciem bardka jest łatwiejsze do opanowania w porównaniu z techniką, którą będziemy za chwilę omawiać. Ma ona jednak swoje ograniczenia, związane choćby z liczbą nitek. Krajki bardkowe mają splot prosty, płócienny, a charakteryzują przede wszystkim wzorami paskowymi, kratkami, krzyżykami.
Tkanie na tabliczkach
Przy pomocy tabliczek wykonywano krajki już kilka wieków przed naszą erą. Odnalezione fragmenty krajek z terenów Ukrainy i Rosji datowane są na epokę kamienia. Znaleziska z terenu Polski – z Domasławia, Zakrzewa i Teklina – pochodzą z epoki żelaza. Niewątpliwie tkactwo tabliczkowe Słowianie rozwinęli na większą skalę dzięki wpływom rzymskim, między innymi w obrębie kultury wielbarskiej trwającej od I do V wieku, a obejmującej tereny północnej i wschodniej Polski oraz zachodniej Ukrainy. Tabliczki tkackie to wykonane z różnych materiałów płytki, najczęściej w formie kwadratów z otworami do przewlekania nici. Do ich wykonania używano drewna, rogu, kości, ceramiki, gliny, kory lub grubej i sztywnej skóry. Wszystkie tabliczki musiały być identyczne, precyzyjnie wykończone i wygładzone. Krawędzie tabliczek i otworów musiały być idealnie gładkie, aby tkanie przebiegało sprawnie, bez zaczepiania się nici. Do utkania jednej krajki stosowano od kilku do nawet ponad stu tabliczek. Od ich liczby uzależniony był stopień skomplikowania wzoru. Istotą działania tego narzędzia było obracanie tabliczek w określonej kolejności. Krajki tabliczkowe bywały jedno i dwustronne. Charakterystyczne skręcenie nici pozwala dziś archeologom rozpoznać krajki wykonane właśnie metodą tabliczkową. Skręt ten ułatwia uzyskanie wzorów ukośnych, a więc wszelkiego rodzaju rombów, diamentów, wzorów jodełkowych. Choć jest on tak charakterystyczny, warto zauważyć, że uzyskanie splotu prostego na tabliczkach również jest możliwe poprzez obracanie tabliczek na przemian do przodu i do tyłu, natomiast technika ta stosowana była dość rzadko. Krajki tkane na tabliczkach były również wykorzystywane jako “trzeci brzeg”, czyli brzeg początkowy tkanin tworzonych na krosnach pionowych. W tym przypadku pracę rozpoczynano od wykonania krajki na tabliczkach, a następnie przechodzono do tkania na krosnach, przy czym nici wątku krajki były osnową mającej powstać tkaniny.
Najpopularniejsze wzory krajek
We wczesnym średniowieczu do tkania krajek używano przede wszystkim wełny, później również jedwabiu, ewentualnie lnu. W przypadku lnu najczęściej łączono go z wełną lub jedwabiem. O kolorze i wzorze decydowały barwy osnowy, wątek zaś pozostawał ukryty bądź też był widoczny tylko w niektórych miejscach, wzbogacając wzór. Krajki mogły być jednobarwne lub wielokolorowe, przy czym przeważały nitki w kolorze czerwonym, żółtym, niebieskim i zielonym, nieco rzadziej czarnym i écru. Krajka słowiańska niemal zawsze miała wplecioną choć jedną czerwoną nitkę, która stanowiła ochronę przed złymi mocami. Szerokość krajki była uzależniona od grubości zastosowanych nici, liczby użytych tabliczek lub otworów i szczelin bardka.
Najszersze używane były przede wszystkim jako pasy, najwęższe służyły do wykańczania krawędzi ubrań. Krajka ozdobna charakteryzowała się różnorodnym wzornictwem. Najprostsze do uzyskania były motywy liniowe i właśnie one wiodły prym we wczesnym średniowieczu. W późniejszym okresie wprowadzano bardziej skomplikowane wzory geometryczne. Około XII wieku pojawiły się motywy roślinne i zwierzęce, a około wieku XIV motywy heraldyczne, przy czym w sposób oczywisty dotyczyły one przede wszystkim wyższych warstw społecznych. W okolicach V wieku na północy i zachodzie Europy – także na terenie Słowiańszczyzny – pojawiła się nowinka – krajka broszowana lub też krajka brokatowana. W tym przypadku na powierzchni osnowy wprowadzono dodatkowy metaliczny wzór. Uzyskiwano go przy pomocy cienkiego srebrnego lub złotego drucika. W X wieku zaczęto stosować nici metaliczne, gdzie paseczki metalu owijane były w precyzyjny sposób wokół jedwabnej nici. Różnorodne bywało wykończenie krajek, szczególnie tych przeznaczonych na pasy lub opaski. Stosowano więc węzełki, warkoczyki, frędzle lub wykończenie proste, bez dodatkowych ozdobników.
Krajka we współczesnym świecie
Tkactwo tabliczkowe oraz bardkowe jest obecnie stosowane przez pasjonatów zafascynowanych dawnym rękodziełem. Jeśli chcielibyście zapoznać się z tymi metodami, rozejrzyjcie się wśród oferty warsztatów prowadzonych przez różnorodne stowarzyszenia oraz muzea etnograficzne w waszej okolicy. O tym, jak tworzyć krajki na tabliczkach lub bardku dowiesz się też oczywiście dzięki internetowi, korzystając z doświadczeń podobnych tobie pasjonatów.
Pawłusz E., Tkactwo tabliczkowe na ziemiach polskich. Przegląd badań
Moszyński K., Kultura ludowa Słowian. Kultura materialna
Bardko czy tabliczka? Jak powstaje krajka, Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi, https://www.youtube.com/watch?v=VINcGVhbxMw
