Słowiański Bestiariusz Kompendium wierzeń, demonologii, symboli i bóstw słowiańskich. Poruszamy również tematy dotyczące medycyny ludowej i życia codziennego Słowian.
Na pewno zwróciliście uwagę, że w słowiańskim folklorze regularnie powtarzającym się motywem są magiczne drzewa, co sugeruje, że zajmowały ważne miejsce w życiu naszych przodków. Rzeczywiście, wierzenia dawnych Słowian, będąc bardzo silnie związane z naturą, odwoływały się również do różnorodnych gatunków drzew, które zależnie od kontekstu pełniły rozmaite funkcje. Dowiedz się o nich więcej, poczynając od najpopularniejszych przesądów, poprzez ciekawostki dotyczące świętych gajów, aż po rolę, jaką odgrywało drzewo życia w mitologii słowiańskiej.
Święty Gaj – miejsce spotkań z bogami
Nieodłącznym elementem rytuałów słowiańskich było otoczenie, w jakim były przeprowadzane. Nasi przodkowie chętnie sprawowali kult w zagajnikach, wśród drzew. Miejsca takie, nazywane świętymi gajami, były obecne w wielu dawnych kulturach, w każdej z nich mając nieco odmienne znaczenie. Słowianie w otoczeniu drzew przeprowadzali rytuały związane z obchodami świąt, tam składali ofiary bóstwom, tam też odbywały się uroczystości zaślubin. Jednak choć święty gaj niewątpliwie zajmował istotne miejsce w ceremoniale słowiańskim, nic nie wskazuje na to, żeby nasi przodkowie stawiali w centrum kultu drzewa jako takie. Czczone były raczej jako ołtarze czy też naczynia dla boskiej mocy. Były rodzajem medium, poprzez które komunikowano się z bóstwem. Atencja, jaką nasi przodkowie żywili do bogów, spadała także na drzewa, stanowiące niezbędne ogniwo w relacji między człowiekiem a istotą wyższą i przede wszystkim w tym kontekście można uznać je za święte drzewa Słowian.
Gatunki drzew najważniejsze dla Słowian
Nie wszystkie drzewa uznawano za godne roli boskiego pośrednika. Jakie gatunki wiodły pod tym względem prym? W czołówce znajdował się przede wszystkim dąb. To silne, potężne, długowieczne i ściągające ku sobie pioruny drzewo idealnie odzwierciedlało boską potęgę. Właśnie dęby utożsamiane były z najpotężniejszym z bogów — Perunem. Nie bez powodu w bliższych współczesności, chrześcijańskich już czasach, właśnie na dębach chętnie wieszano krzyże lub kapliczki. Również słowiańskie drzewo życia, o którym wspominają niektórzy badacze, utożsamiane jest często właśnie z tym gatunkiem. Nic dziwnego, że to dąbrowy najczęściej stawały się Świętymi Gajami. Jednak i inne drzewa cieszyły się szacunkiem naszych przodków. W gajach rosły więc lipy, klony — czy też jawory — sosny, a także inne gatunki drzew. Ogromnym szacunkiem otaczano lipy, będące symbolem szczęścia, dobra i dostatku. Być może to ich miododajne, słodko pachnące kwiaty kojarzyły się z dobrobytem i powodzeniem. Lipa wiązała się z kultem Światowida, a w czasach chrześcijańskich — z kultem Matki Boskiej, można więc bez zbędnej przesady uznać je za święte drzewo Słowian.
Nie wszystkie drzewa uznawano za siedzibę boga lub miejsce ofiarne, jednak wiele gatunków uważano za obdarzone magicznymi właściwościami. Za magiczne drzewo uznawano choćby wspomniany już klon, w rodzimym folklorze zwany częściej jaworem. Nad wyraz często można spotkać je w legendach i podaniach z niemal wszystkich rejonów Polski. Moc jaworu była utożsamiana z dobrem, życiem i miłością. Drzewo to często pojawiało się ludowych wróżbach miłosnych a także w przyśpiewkach weselnych. Uważano, że jego liście chronią przed wpływem złych mocy, urokami i upiorami. Używano ich również w leczeniu różnorodnych dolegliwości. Innymi drzewami, które obdarzone były magicznymi właściwościami należały między innymi brzoza, jarzębina, jesion, olcha, osika i wiele innych.
Jak widać słowiański świat silnie związany z przyrodą nie mógł się obyć bez magii drzew, obecnych przecież na każdym kroku. Wielu gatunkom przypisywano moc oddziaływania, która mogła pożyteczna bądź szkodliwa dla człowieka. Z wieloma z nich łączyły się skomplikowane podania i wierzenia, jak na przykład o zaklętych w drzewa duszach ludzkich lub zamieszkujących wnętrza pni diabłach czy demonach. W ogóle wokół drzew narosło w słowiańskiej kulturze tak wiele wierzeń, legend i przepowiedni, że z powodzeniem starczyłoby ich na obszerne opracowanie, a już z pewnością na szczególne potraktowanie zasługuje drzewo kosmiczne, o którym jeszcze będzie mowa.
Magiczne krzewy w świecie Słowian
Nie tylko magia drzew była istotnym elementem słowiańskich wierzeń. Ogromną rolę odgrywały też magiczne zioła oraz krzewy. Doskonałym przykładem tych drugich jest czarny bez, cieszący się ogromnym szacunkiem wśród Słowian. Równocześnie dotyczące go wierzenia są szalenie skomplikowane. W niektórych rejonach krzew ten uważany był za dobry, dający szczęście i chroniący przed złem. Z kolei inne podania mówiły o tym, że w korzeniach czarnego bzu mieszka diabeł, dlatego nie należy go karczować ani rąbać. W miejscu, w którym rósł uprzednio czarny bez, w żadnym wypadku nie należało stawiać domu. Z drugiej strony gałęzie bzu zatykano w strzechy domów w ochronie przed złymi mocami. Innym krzewem, któremu przypisywano magiczne właściwości była leszczyna, gałązki której miały wyjątkową moc. Leszczyna chroniła przed czarami, ale też pomagała je czynić, właśnie poprzez uczynione z jej gałązek różdżki.
Drzewo życia – Słowianie i mit kosmogoniczny
Wiedza o wierzeniach Słowian i ich wizji świata jest na tyle niejasna, że pomiędzy badaczami trwa nieustanny spór dotyczący wielu związanych z nimi kwestii. Jednym z takich zagadnień są różnorodne tezy dotyczące stworzenia świata. Funkcjonują więc między innymi hipotezy o narodzinach świata z kosmicznego jaja, z piasku tworzenia, czy w końcu z kiełkującego, a następnie wzrastającego drzewa. Według niektórych badaczy właśnie drzewo kosmiczne Słowianie otaczali ogromną czcią i uznawali je za swego rodzaju filar świata, łączący ze sobą wszystkie etapy życia człowieka. Argumenty sugerujące prawdziwość tego poglądu znajdujemy w wierzeniach odnoszących się do Wyraju i Nawii. W wierzeniach tych drzewo świata Słowianie uznawali za oś, której poszczególnym poziomom przypisane były określone etapy ludzkiego bytu – przed narodzinami, w ciągu życia oraz po śmierci. Samo drzewo życia było tworem niezwykle skomplikowanym, podzielonym na dziedziny przynależne różnym bogom i zamieszkanym przez wiele istot – ten temat zasługuje jednak na osobny, obszerny artykuł.
Żródła
Szyjewski A., Religia Słowian
Moszyński K., Kultura ludowa Słowian. Kultura duchowa
