Kalendarz Słowian

Kiedy już ostatnie liście opadną z drzew, a dni coraz szybciej ustępują nadchodzącej nocy, instynktownie zaczynamy przygotowywać się do symbolicznego podsumowania kolejnego etapu naszego życia. Mamy bowiem świadomość, że powoli lecz nieuchronnie kończy się kolejny rok. Według najbardziej rozpowszechnionego na świecie kalendarza – kalendarza gregoriańskiego – wydarzenie to nastąpi już 31 grudnia. Jak jednak odliczali czas nasi przodkowie, dawni Słowianie, zanim dotarła do nich obca rachuba czasu?

Więź z przyrodą

Wiosna, lato, jesień, zima. Natura niezmiennie od wieków odlicza czas za pomocą zmieniających się pór roku. My, ludzie współcześni, zwłaszcza uprzywilejowani życiem w klimacie umiarkowanym, ledwo rejestrujemy te zmiany fragmentem świadomości. Jednak przed wiekami przyroda rządziła codziennością, ona dyktowała warunki, była panią życia i śmierci. Nic też dziwnego, że kalendarz naszych przodków był nierozerwalnie związany z następującymi po sobie porami roku oraz zjawiskami astronomicznymi, szczególnie tymi związanymi z księżycem i słońcem.

Pory roku i miesiące

Istnieje koncepcja – co prawda niezbyt popularna wśród badaczy – według której poszczególnym porom roku, jak i miesiącom patronowały konkretne bóstwa. Co do samych miesięcy – trudno stuprocentowo stwierdzić, w którym momencie zaczęto dzielić według nich rok. Z pewnością uregulowanie w tej kwestii przyniosła ze sobą chrystianizacja, jednak samo nazewnictwo łacińskie przyjęło się jedynie częściowo. Stosowane obecnie w Polsce nazwy miesięcy – z wyjątkiem tych przejętych z łaciny – są zmodyfikowanymi terminami słowiańskimi i staropolskimi, które najczęściej odnosiły się do zachodzących w przyrodzie zjawisk lub czy czynności gospodarskich.

Zima – patron Weles

Grudzień – miesiąc Chorsa

Jego nazwa wiąże się z tworzącymi się pod wpływem mrozu grudami. Zwany był również prosińcem lub prosieńcem, ze względu na krążących w tym czasie po prośbie biedaków.

Styczeń – miesiąc Trzygłowa

Pochodzenie nazwy tego miesiąca jest tłumaczone w trojaki sposób. Według pierwszej hipotezy słowo „styczeń” oznaczało miesiąc w którym stykają się stary i nowy rok. Druga hipoteza mówi, że w tym okresie roku gospodarze przygotowywali tyki potrzebne do suszenia lnianych płócien lub chmielu, więc nazwa miesiąca pochodziłaby od słowa „tyki”. Jako, że styczeń zwany był również „sieczniem”, wyodrębniła się również hipoteza, że nazwa miesiąca pochodzi od słowa „siekać”, a odnosi się do prowadzonych w tym okresie roku wyrębów lasu.

Luty – miesiąc Morany

Etymologia nazwy luty jest łatwiejsza do rozwikłania, ponieważ słowo „luty”, znaczyło tyle co srogi, ostry, mocny. Luty jest więc miesiącem srogim i nieprzyjemnym, w którym panują ostre mrozy.

Wiosna – patronka Mokosz

Marzec – miesiąc Jaryły

Nie jest nazwą o rodzimym źródłosłowiu, wywodzi się bowiem wprost z łacińskiej nazwy miesiąca -„martius”. Jednak w bardziej odległych czasach marzec nosił nazwę „brzezień”, co związane było z pokrywającymi się zielenią brzozami.

Kwiecień – miesiąc Łady

Pochodzenie nazwy tego miesiąca jest oczywiste – wiąże się z kwitnącymi kwiatami. Także jego uprzednia nazwa – „łżykwiat” lub „łudzikwiat” jest zrozumiała oraz jak najbardziej adekwatna do okresu, w którym ciepło wywabia spod ziemi kwiaty, łudząc je obietnicą wiosny.

Maj – miesiąc Żywi

Nazwa ta pokrywa się z łacińską nazwą „maius”, jednak jego poprzednia nazwa –„trawień”- ma charakter czysto rodzimy i odnosi się do rosnących traw.

Lato – patron Swaróg

Czerwiec – miesiąc Kupały

Miesiąc ten otrzymał swą nazwę od… larw muchówek lub poczwarek czerwca polskiego.

Lipiec – miesiąc Peruna

Kiedyś „lipień”, nazwę swą otrzymał od kwitnących masowo lip.

Sierpień – miesiąc Simargła

Nazwa sierpnia wywodziła się od sierpa, czyli narzędzia używanego do ścinania zboża.

Jesień – patron Rod

Wrzesień – miesiąc Dziewanny

Otrzymał swoje miano od kwitnących wrzosów. W przeszłości zwany był również „wersieniem”.

Październik – miesiąc Świętowita

Otrzymał swą nazwę na cześć paździerzy, czyli skórek oddzielających się podczas obróbki włókien lnu i konopi.

Listopad – miesiąc Strzyboga

Nazywany jest tak ze względu na spadające z drzew listy – liście.

Święta kalendarza słowiańskiego

Każdej porze roku przynależne było główne święto, a prócz tego święta o nieco mniejszym znaczeniu. Bez wątpienia największą wagę miały Szczodre Gody, Jare Gody, Noc Kupały i Święto Plonów. 

21 grudnia – Szczodre Gody

Szczodre Gody, czy też Święto Godowe jest najczęściej uznawane za początek roku w kalendarzu słowiańskim. Przypada zawsze na dzień zimowego przesilenia, kiedy to Dadźbóg (Słońce) odnosi zwycięstwo nad ciemnością. Noc jest wtedy najdłuższa w roku, lecz po jej przeminięciu dni stają się coraz dłuższe. Z tego powodu w niektórych rejonach Szczodre Gody nosiły nazwę Zimowe Staniesłońce. Święto trwało nawet kilkanaście dni, począwszy od przesilenia zimowego. Obchodzone było w sposób huczny i radosny. Nieodzowna była wielka biesiada, w której swój udział mieli i zmarli, dla których szykowano jadło, napitek i miejsce przy ogniu. Czas Święta Godowego był czasem wróżb, magii i rytuałów, a także odpoczynku i wzajemnego obdarowywania się prezentami. Słowiańskie święto, jak wiele innych zostało przekształcone w święto chrześcijańskie, które częściowo przejęło tradycje swego poprzednika. Nie na darmo Boże Narodzenie przez wiele lat nazywane było Godami.

9 – 15 lutego – Tydzień Welesa

W tych dniach ponoć sam władca Nawii przemierza świat żywych, budząc siły ziemi. Podobno dawnymi laty żercy Welesa wyruszali w tym czasie w wędrówkę od osady do osady, zaglądając do gospodarstw i odprawiając rytuały nad inwentarzem, szczególnie zaś bydłem. Trzeba bowiem pamiętać, że Weles nazywany jest często bydlęcym bogiem. Zwyczaj odwracania kożuchów futrem na wierzch miał zbliżać ludzi do zwierzęcej postaci Welesa. Składano również ofiary ku czci boga, śpiewano pieśni i zanoszono prośby o przychylność. Z obchodami tygodnia boga zaświatów mocno kojarzy się zwyczaj obnoszenia po domostwach Turonia, kudłatego stwora z rogami, towarzyszącego często kolędnikom. Być może ta tradycja, wciąż praktykowana w niektórych rejonach Polski, jest pamiątką po dawnym święcie Welesa.

21 marca – Jare Gody

Jare Gody lub Jare Święto przypadały na porę równonocy wiosennej. Jak sama nazwa wskazuje patronem święta był najprawdopodobniej bóg Jaryło. Jako, że Jare Gody były jednym z najważniejszych wydarzeń w roku, towarzyszące im obrzędy trwały oczywiście o wiele dłużej niż jedną dobę. Mówi się nawet o kilkunastodniowym okresie świętowania. Zważywszy na to, że Święto Jaryły było równoznaczne z pożegnaniem zimy, jest to całkowicie zrozumiałe. Nadejście wiosny niosło kres długiemu okresowi chłodu, ciemności i strachu. Strachu przed głodem, chorobami i… śmiercią. Nastanie ciepłych dni musiało budzić w ludziach radość oczekiwania na poprawę losu. Dlatego też święta wiosenne obchodzone było zawsze hucznie, z przytupem i rozgłosem. Jare Święto było przede wszystkim związane z czczeniem życia, witalności i płodności. Wtedy palono i topiono symbolizującą śmierć i zimę Marzannę. Wspomnieć należy, że ewentualne skojarzenia z chrześcijańskim świętem Wielkiej Nocy są jak najbardziej trafne, zaś związane z nią tradycje częstokroć pochodzą wprost od naszych przodków.

30 kwietnia – Gaik

Święto zwane również Gajem, Maikiem, Nowym latkiem lub Turzycą. W tym dniu z przyniesionych z lasu roślin robiono lalkę zwaną Latem, Majem, Narzeczoną, Królewną a także Dziewanną. Lalka niesiona była przez całą osadę, jako symbol triumfu nad zimą. Znana była również tradycja stawiania majowego słupa, zdobionego kwiatami, girlandami i wstęgami, wokół którego wykonywano rytualne tańce. Za patronkę tego święta uznawana jest często bogini Dziewanna.

2 maja – Dziady wiosenne

Obecnie święto zmarłych obchodzimy w początkach listopada, lecz przed laty oddawano cześć przebywającym w zaświatach przodkom znacznie częściej! Obecnie mówi się o sześciu takich wydarzeniach w ciągu roku, przy czym najistotniejsze były Dziady jesienne i wiosenne. Co ciekawe po wiosennych Dziadach także pozostał ślad w polskiej tradycji. Rękawka – jest zwyczajem obchodzonym w Krakowie w pierwszy wtorek po Wielkanocy, związanym niegdyś z tradycją zrzucania po stokach kopca Kraka „podarków” dla dusz zmarłych. Obecnie Rękawka obchodzona jest na zasadzie lokalnego festynu i cieszy się dużą popularnością.

15 maja –Stado 

Stado nie jest świętem całkowicie nam nieznanym, ponieważ zostało przekształcone z biegiem lat w Zielone Świątki, legalnie funkcjonujące w katolickim kalendarzu. Stado – skąd dość specyficzna nazwa tego wiosennego święta? Według Jana Długosza miała ona odzwierciedlać gromadzącą się tłumnie ludność, przybywającą w celu celebracji tego szczególnego dnia. Obchodom Stada przyświecała idea czczenia życia, związane było przede wszystkim z kultem płodności. Choć pożegnaniu zimy i powitaniu wiosny dedykowane są w pierwszej kolejności Jare Gody, Stado z pewnością było znaczącym wydarzeniem w życiu naszych przodków. Jak celebrowano Stado? W Kronice praskiego kanonika Kosmasa znajdujemy wzmiankę na temat składania w tym dniu zwierzęcych ofiar nad świętymi źrodłami, przywoływaniu duchów przodków, tańcach rytualnych w maskach oraz igrzyskach. Jan Długosz z kolei ze zgorszeniem podkreślał rozpustną i bezwstydną naturę święta. Aleksander Brückner, tradycyjnie poddając w wątpliwość terminologię Długosza, wspominał jednak o składaniu przez żerców w ofiarnym ogniu miodu i tłuszczu, tańcach, śpiewach i biesiadach. Z opisów tych wyłania się więc obraz święta wielowymiarowego, gdzie swe miejsce miał i kult przodków, i zabawa, i oddawanie czci bogom.

20 czerwca – Noc Kupały

Noc Kupały, Kupalnocka, Sobótka – to święto nosiło różne miana w różnych częściach Słowiańszczyzny. Noc Kupały przypadała zawsze na dzień przesilenia słonecznego, była momentem pożegnania wiosny i powitania lata. Wydarzeniu temu patronował bóg Kupała, słowiańskie bóstwo miłości. Kupalnocka była więc poświęcona kultowi miłości i płodności, gdzie rozluźnienie obyczajów było wręcz mile widziane. Celebrowano wtedy również dwa żywioły – ogień i wodę. Do obrzędów Nocy Kupały należały tańce wokół rytualnego ogniska, wróżenie z puszczanych na wodzie wianków, poszukiwanie kwiatu paproci, zbieranie ziół i inne rytuały. Powszechnie wierzono, że ta szczególna noc była wypełniona magią jak żadna inna w roku. Święto to miało ogromne znaczenie w życiu dawnych Słowian, za czym przemawia fakt, że pamięć o nim przetrwała w każdym zakątku słowiańszczyzny, a także poza nią. Wpływy chrześcijańskie sprawiły, że noc Kupały stała się Nocą Świętojańską, lecz nie mogły wyprzeć jej z ludowej świadomości.

20 lipca – Święto Peruna

Święto Peruna było oczywiście poświęcone celebracji jednego z najbardziej znaczących bóstw słowiańskiego panteonu. Perun, dzierżący broń obdarzoną mocą sprowadzania deszczu oraz dającą zwycięstwo nad wszelkimi wrogimi siłami, jest znany na terenie całej Słowiańszczyzny, a także u Bałtów. Święto Peruna przypada na okres intensywnych letnich burz. Znaczącą częścią jego obchodów są sportowe zmagania, kierowane przede wszystkim do mężczyzn, ponieważ Perun jest patronem wszystkiego co uznawane jest za męskie – siły, sprawności, walki i zwycięstwa.

22 września – Święto Plonów

Święto Plonów lub Plony, obchodzono w czasie równonocy jesiennej, która była idealnym momentem do podziękowania bogom za dary lata oraz złożenia próśb o przychylność w nadchodzącym, trudnym okresie jesienno–zimowym. Przypuszczalnie nie było jednego boga sprawującego pieczę nad świętem Plonów, modły kierowane były raczej do bóstw najmocniej związanych z danym plemieniem. Najbardziej znanym przykładem jest oczywiście celebracja Święta Plonów na wyspie Rugii, gdzie obiektem kultu był Świętowit.

31 października – Dziady jesienne

Dziady jesienne są tym świętem zmarłych, które obchodzimy również obecnie. Najistotniejszym elementem tego święta był oczywiście kult przodków, który wymagał odpowiedniej oprawy i rytuałów. 

„Ale nie depczcie przeszłości ołtarzy, choć macie sami doskonalsze wznieść…”*

Po słowiańskim kalendarzu, a szczególnie najbardziej znaczących jego punktach, pozostało wbrew pozorom całkiem sporo śladów we współczesnych, ogólnie przyjętych świętach i zwyczajach. Jeśli wie się czego szukać, bez większego trudu można dostrzec je w cyklicznych wydarzeniach w ciągu roku. Istnieje wiele tradycji, nad których sensem nie zastanawiamy się na co dzień, wykonujemy je bo „tak było zawsze”. Właśnie one są przekazem od przodków dla nas i równocześnie od nas dla następnych pokoleń. One też są jednym z czynników wpływających na naszą tożsamość jako Słowian. Warto szukać, warto pamiętać, warto podtrzymywać to co dobre.

Bibliografia

Brückner A., Dzieje kultury polskiej. Tom 1, Wyd. Volumina.pl, 2014

Gulak P., Odradzanie się kultury słowiańskiej w Polsce, Wyd. e-bookowo.pl

Łowmiański H., Religia Słowian i jej upadek, PWN, Warszawa 1979

Szyjewski A., Religia Słowian, WAM, Kraków 2003

*Cytat użyty w tekście pochodzi z wiersza Adama Asnyka „Do młodych”

Podobne wpisy:

• Noc Kupały, Święto Kupały – czas magii i miłości
• Jare Gody, Jare Święto
• Pisanki, „pisane” jajka
• Magiczne rośliny Słowian – zioła w tradycji i wierzeniach Słowian
• Koszulki słowiańskie w sklepie Słowiański Bestiariusz