Włosy w kulturze słowiańskiej

Włosy – zrogowaciały wytwór naskórka, występujący u ludzi w różnych proporcjach, kolorach i kształtach. Jako, że są pozostałością sierści i przypominają zwierzęce owłosienie, bywają często wykorzystywane w różnorodnych rytuałach i zabiegach magicznych będąc łącznikiem człowieka żyjącego w świecie kultury z chaosem i dzikością natury. Przykłady znaleźć można w praktycznie wszystkich kulturach i wierzeniach, od północnoamerykańskich Indian, przez afrykańskie plemiona, wierzenia egipskie, słowiańskie, germańskie i azjatyckie, po największe religie monoteistyczne.

Już samo ułożenie włosów może mieć zasadnicze działanie na los człowieka. I tak, w bardzo logicznym ujęciu, włosy związane, uczesane, równo ułożone sytuują człowieka w porządku kultury, natomiast rozpuszczone, rozczochrane i brudne przypisują danej osobie związek z naturą, chaosem i zaświatami. Z tego też powodu m.in. na Słowiańszczyźnie zaniedbywano higienę małych dzieci, w tym czesanie i przycinanie włosów, gdyż jakiekolwiek tego typu zabiegi mogłyby doprowadzić do pomieszania dwóch porządków (dziecko nie należy jeszcze do porządku kultury), co skutkować miało różnorakimi nieszczęściami. Dopiero obrzęd postrzyżyn (obchodzony w różnym wieku), czyli obcięcie włosów dziecku przez ojca, bądź żercę (kapłana) wprowadzał dziecko w porządek kultury i dorosłe życie. W przypadku nierządnic i panien z dzieckiem jako konwencjonalny znak pohańbienia stosowano obcięcie włosów przy pomocy siekiery. Przycinanie i wyrywanie włosów było charakterystycznym zachowaniem w przypadku żałobników, którzy poprzez kontakt z nieboszczykiem zbliżyli się do zaświatów po części nabierając właściwości chaosu i śmierci.

Nie tylko obcinanie włosów, ale także zmienianie fryzury służyło obrzędowemu przechodzeniu między porządkami i zmianie statusu danej osoby. Panna młoda, jako osoba nie będąca już panną, ale jeszcze nie mężatką, musiała mieć włosy rozpuszczone, gdyż poprzez swoje „zawieszenie” pomiędzy dwoma rolami była tymczasowo wyłączona z ludzkiej, uporządkowanej rzeczywistości. Zabieg zmieniania fryzury wykorzystywano też w przypadku tzw. Magii Alkmeny, dotyczącej m.in. porodu – rozczesywanie włosów, rozplątywanie warkocza i inne zabiegi „rozwiązujące” miały pomagać w otwarciu się dróg rodnych i przyjściu dziecka na świat.

Wygląd włosów, ich kolor, kształt, obfitość, umiejscowienie i inne cechy miały właściwości diagnostyczne i wróżebne. Średniowieczna medycyna i wiedza ludowa dowodziły na ten przykład, że osoby o ubogim zaroście są z natury melancholijne. Z kolei osoby o szczególnie bujnym owłosieniu miały być obdarzone wyjątkowym szczęściem, pomyślnością i bogactwem, a to za sprawą tego, że pochodzenie dobrobytu przypisywano zaświatom. Duża ilość włosów na ciele miała wróżyć też długie, zdrowe życie, a także być znakiem siły i seksualnego wigoru. Z drugiej strony w u niektórych Słowian nadmierne owłosienie mogło oznaczać koneksje z siłami demonicznymi. W wierzeniach słowiańskich liczne demony leśne i wodne przedstawiane są jako posiadacze gęstego owłosienia. Płanetnik, demon zajmujący się pogodą, opisywany bywa m.in. jako olbrzym porośnięty włosami na całym ciele. Również kolor mógł sugerować pewne cechy człowieka. Złocisty/blond wiązano ze słońcem i żywotnością oraz miłym usposobieniem charakteru, czarny z siłami demonicznymi i ciemnością, ale także ciężką pracą, rudy natomiast z chwiejnością, kłamliwością, krwią i śmiercią – na terenie Bułgarii wyobrażano sobie demony chorób jako rudowłose kobiety.

We włosach zaklęta jest szczególna moc magiczna, o czym dowiedzieć się można ze słynnego podręcznika inkwizytorskiego „Młot na Czarownice”, który instruuje, by w przypadku czarownic i osób podejrzanych o kontakty z siłami zła golić całe ciało i pozbywać się wszelkiego owłosienia. Włosy zmarłych mogły być wykorzystywane jako apotropeiony w celu ochrony domostwa i zapewnienia dobrobytu gospodarstwu. Jeszcze do niedawna chętnie sięgali po nie również myśliwi wierząc, że potarcie lufy strzelby włosami zmarłego podniesie jej skuteczność na polowaniach. W przypadku osób żyjących należało uważać, by włosy nie trafiły w niepowołane ręce, gdyż mogły być wykorzystywane na szkodę danego człowieka (np. przez czarownicę). Używano ich także w przypadku magii miłosnej – na Śląsku wierzono, że zawiązanie własnego włosa na guziku umiłowanej osoby miało skutkować odwzajemnieniem i trwałością uczucia. Włosy odnajdowały też zastosowanie w praktykach leczniczych, najczęściej na zasadzie substytucji – w trakcie uzdrawiającego obrzędu chorobę przenoszono na kosmyk włosów, po czym wyrzucano bądź zakopywano w ziemi.

Podobne wpisy:

• Siekiera / topór
• Postrzyżyny, wkraczanie w dorosłość
• Jemioła
• Księżyc
• Znak Welesa – znaczenie