Słowiański Bestiariusz Kompendium wierzeń, demonologii, symboli i bóstw słowiańskich. Poruszamy również tematy dotyczące medycyny ludowej i życia codziennego Słowian.
Guślarz, wołchw i żerca – ich rola w życiu dawnych Słowian
„Czyscowe duszeczki!
W jakiejkolwiek świata stronie:
Czyli która w smole płonie,
Czyli marznie na dnie rzeczki,
Czyli dla dotkliwszej kary
W surowym wszczepiona drewnie,
Gdy ją w piecu gryzą żary,
I piszczy, i płacze rzewnie;
Każda spieszcie do gromady!”
Fragment ten pochodzi z jednego z najbardziej znienawidzonych przez uczniów utworów w kanonie lektur szkolnych.
Czy domyślacie się o jaką pozycję chodzi? Tak, dobrze zgadujecie – mowa o „Dziadach” autorstwa Adama Mickiewicza, cytowane słowa padają zaś z ust Guślarza, zwołującego duchy do udziału w obrzędzie Dziadów. Kiedy za szkolnych czasów nadeszła pora na zapoznanie się z tą lekturą, byłam tak samo znudzona jak i reszta klasy. Dopiero po dłuższym czasie doceniłam, jeśli już nie styl utworu, to wiedzę o zwyczajach naszych przodków spisaną przez autora. A wiedza ta była autentyczna, nie miała swych korzeni jedynie w wyobraźni poety.
Nie wszyscy wiedzą, że Adam Mickiewicz przebywając na emigracji w Paryżu poprowadził w Collège de France cykl wykładów poświęconych literaturze, tradycji i historii Słowian. Prelekcje były wysoko cenione przez słuchaczy, którzy na bieżąco utrwalali ich treść w formie pisemnej, dzięki czemu i my możemy się z nimi zapoznać. Uwzględniając współczesny Mickiewiczowi stan wiedzy oraz skłonność naszego wieszcza narodowego do pewnego ubarwiania rzeczywistości, możemy czerpać z jego prac informacje na temat słowiańskich obyczajów.
Guślarz według Adama Mickiewicza
Mickiewicz przedstawiał guślarza jako osobę sprawującą pieczę nad prawidłowym przebiegiem ludowych rytuałów. Jeśli doszukiwać się w jego postaci odpowiednika kapłana, to było to kapłaństwo specyficzne, ponieważ guślarz nie tyle służył konkretnemu bóstwu co nakazom tradycji. Guślarz posiadał wiedzę na temat zwyczajów o wielosetletniej tradycji, wiedzę która nie była ogólnie dostępna, lecz najprawdopodobniej przekazywana wybranym osobom z pokolenia na pokolenie. Guślarz posługiwał się magią i miał możliwość wglądu w sfery niedostępne innym ludziom, widział przyszłość i przeszłość. To on w imieniu społeczności nawiązywał kontakt z duchami i on był w stanie nad nimi zapanować. Co ciekawe w „Dziadach” mamy do czynienia ze specyficzną hybrydą chrześcijańskich wartości i pogańskich obrządków, które najwyraźniej utrzymywały się w ludowej świadomości jeszcze kilkaset lat po chrystianizacji.
Guślarz, czy wołchw?
Mickiewiczowskiej definicji guślarza odpowiada osoba wołchwa, przy czym drugi termin stanowi tu nazwę chronologicznie pierwotną. Wyraz guślarz narodził się dopiero po chrystianizacji Polski. W tradycji wschodnio słowiańskiej i ruskiej wołchwowie byli ludźmi zajmującymi się sferą magiczną życia plemiennego. Termin wołchw jest również powiązany z fińskim słowem welho – czarownik. Być może wołchwowie pełnili również funkcję przewodniczą w rytuałach ofiarno- błagalnych poszczególnych bóstw. Ich magiczne moce mogły być wrodzone i przyjmować między innymi formę jasnowidzenia, czy przemawiania w imię przodków. Wyżej jednak ceniono osoby, które prócz tychże zdolności podejmowały się trudu zdobycia szerszej wiedzy na temat praktyk magicznych, jak to określił Henryk Łowmiański – wołchwów „zawodowych”. Na Rusi magią zajmowali się również kudiesnicy, którzy jednak nie cieszyli się tak wielkim szacunkiem jak wołchwowie, prawdopodobnie posiadając bardziej ograniczony wachlarz umiejętności. Aspekt uzdrowicielski działalności wołchwów nasuwa z kolei myśl o ich konotacjach z rozpowszechnionymi w innych rejonach terminami szeptun, wiedun, czy lekownik. Wołchwowie dzięki swym mocom interweniowali także w nieurodzajnych czasach, musieli więc posiadać mniejszą lub większą władzę nad siłami natury.
Jako, że magia miała ogromne znaczenie w codziennym życiu ludzi, wołchwowie cieszyli się wielką estymą i posłuchem. To pociągało za sobą nie tylko wielką odpowiedzialność, ale i władzę… Nic też dziwnego, że wołchwowie byli uznawani za naturalnych przywódców społeczności, znajdujących w niej nieraz większy posłuch od możnowładców. Ich wpływ na życie ludu mógł być ogromny, jeśli wykazali taką wolę. Mogli podżegać do buntu, wpływać na działania polityczne. Wołchwowie byli tez nośnikami ustnej tradycji ludowej, przekazywanej za pomocą pieśni i opowieści. Ich późniejszymi spadkobiercami byli wędrowni gawędziarze, wokół których gromadził się krąg słuchaczy.
Rytualny taniec wołchwów
Wołchwów można postrzegać jako szamanów, czerpiących moc wprost z przyrody. Charakterystyczny był sposób w jaki wprawiali się w stan ekstazy, umożliwiającej wieszczenie i uzdrawianie chorych. Mianowicie łączyli oni rytualny taniec z przyjmowaniem magicznych środków, czyli mówiąc wprost substancji psychoaktywnych. Podczas rytuałów wołchwowie ubierali podobno skóry i głowy wilków, chcąc upodobnić się do boga Welesa.
Wołchw w ruskich podaniach i bylinach
W ruskich podaniach można spotkać się z opisem wołchwa obdarzonego ogromną mocą magiczną, który był w stanie przyjmować postać dzikich zwierząt. Przemierzał on rzekę nazwaną od jego imienia – Wołchow – a także Ruskie Morze oraz Morze Waregów. Umiał także przekształcić się w smoka, a tak był wielki, że swoim ciałem jeśli chciał przegradzał rzekę.
Żerca – kapłan
Odpowiednikiem wschodniego wołchwa był w pozostałych rejonach słowiańszczyzny żerca. Podobnie jak wołchw posiadał on magiczne moce i wiedzę o rytuałach. Aleksander Brückner w jednym zdaniu wymienia żercę, wołchwa, guślarza i kapłana, nie dokonując między nimi szczególnego rozróżnienia. Jednak funkcja żercy w społeczności miała specyficzny charakter. Żercę można przyrównać do kapłana – ofiarnika. Bywało, że był on powiązany z konkretnym bóstwem, jak w przypadku świątyni Świętowita w Arkonie. Kapłan posiadał moc przemawiania w imieniu boga, odczytywał jego wolę. Żerca w porównaniu z wołchwem brał tez czynniejszy udział w życiu lokalnej społeczności, rozstrzygał spory, prowadził procesy, doradzał, zawierał małżeństwa, wyznaczał czas obrzędów. Szczególnie na Połabiu żercy cieszyli się dużym szacunkiem społeczności, ze względu na ich bliskie powiązania z bóstwami. Wyróżniali się także wyglądem, zachowując długie włosy i nosząc powłóczyste, długie szaty. Ich magia związana była z bóstwami niebiańskimi, zaś moc wołchwa powiązana była z królestwem Welesa. Być może to było przyczyną różnicy między tymi dwoma funkcjami. Magia wołchwów była bardziej mroczna, pierwotna.
Dlaczego funkcja guślarza zanikła?
Zważywszy na to, jak wiele tradycji słowiańskich utrzymało się wśród nas aż do dnia dzisiejszego, zastanawiające jest dlaczego nie utrzymała się – choć w formie szczątkowej – również funkcja guślarza. A może jednak jest ona nadal żywa? Może nadal znajdują się osoby obdarzone wiedzą głębszą od ogółu, do których instynktownie zwraca się lokalna społeczność w poszukiwaniu porady i wskazówek?
Bibliografia:
- Błażejewski A., Starożytni Słowianie, Wyd. Ossolineum, Wrocław 2007
- Brückner A., Mitologia słowiańska, Armoryka, Sandomierz 2019, wg. edycji z 1918 r.
- Glinka G. A., Kajsarow A. E., Dawna religia Słowian. Mitologia słowiańska i ruska, Armoryka, Sandomierz 2011
- Kosiński T., Rodowód Słowian, Bellona, Warszawa 2017
- Łowmiański H., Religia Słowian i jej upadek, PWN, Warszawa 1979
- Szyjewski A., Religia Słowian, WAM, Kraków 2003
