Słowiański Bestiariusz Kompendium wierzeń, demonologii, symboli i bóstw słowiańskich. Poruszamy również tematy dotyczące medycyny ludowej i życia codziennego Słowian.
Baba Jaga – we współczesnym, baśniowym wyobrażeniu jest ona starą, odrażającą czarownicą, często na wpół ślepą i z uschniętą, lub kościaną nogą, względnie z kopytami. Mieszka w lesie, w chatce zaopatrzonej w kurzą nogę, co umożliwia zmianę lokalizacji jej domostwa. Jej nieodłącznymi towarzyszami są „mroczne”, diabelskie zwierzęta, takie jak kot (koniecznie czarny!), ropucha czy wąż. Gustuje w pożywieniu pochodzenia ludzkiego, a szczególnie rozsmakowana jest w pieczonych dzieciach. Porywa i morduje osoby zbłąkane w lesie, zsyła złe uroki i czyni insze wszeteczeństwo praworządnym osobom.
Tego typu opis Baby Jagi rozsławili twórcy baśni i bajek, na czele z osławionymi braćmi Grimm. Warto jednak spróbować sięgnąć nieco głębiej, by odnaleźć przypuszczalne pierwotne pochodzenie tej postaci. Sama nazwa etymologicznie może pochodzić od prasłowiańskiego słowa „jęga” i oznaczać grozę czy męczarnię (stąd już prosta droga do współczesnej jędzy). Wyraz ten nie ma natomiast nic wspólnego z żeńskimi imionami Jagna, Agnieszka itp. Postać podobną do Baby Jagi można spotkać w innych krajach europejskich: Niemcy mają Frau Holle, Włosi Befanę, a Węgrzy Bogorkań. W mitologii celtyckiej analogiczną dla Baby Jagi postacią może być Czarna Annis, niemal identyczna ze swoim słowiańskim alter ego, z tą jedynie różnicą, że miejscem jej zamieszkania są jaskinie, które charakteryzują się wejściem pełnym ludzkich kości. Samą Babę Jagę wiąże się niekiedy z pochodzącym z ruskiego folkloru Zmiejem Gorynyczem. Innymi nazwami, pod którymi może występować postać zbieżna z Babą Jagą, są Baba Korizma, Baba Roga, Baba Perchta, Gvozdenzuba czy Ragana.
W najpopularniejszej wersji legend dotyczących Baby Jagi jej historia kończy się konfrontacją z bohaterem (lub bohaterami) i śmiercią antagonistki, co jest klasycznym motywem triumfu dobra nad złem. Niemniej istnieją także mniej znane wersje, w których Baba Jaga pomimo swoich mrocznych atrybutów jest też kobietą niespotykanie mądrą (co zresztą przejawia się w jej ślepocie, podobnie jak w przypadku nordyckiego Odyna), czasami nawet pomagającą protagoniście w jego misji (motyw ten mógł być podłożem do stworzenia jednej z postaci w książce „Pierwsze Prawo Magii” T. Goodkinda). Stąd też niektórzy badacze przypuszczają, że pierwotnymi, „prawdziwymi” wersjami Baby Jagi były czarownice, guślarki i wszelkiej maści kobiety zajmujące się magią, ziołolecznictwem, tworzeniem lekarstw, naparów itp. Dopiero wraz z postępującą chrystianizacją społeczeństw i ustępowaniu matriarchatowi na rzecz patriarchatu postać Baby Jagi została zdemonizowana i uznana za wcielenie zła.
Jeszcze innym przypuszczalnym pochodzeniem Baby Jagi (poniekąd zbieżnym z powyższym opisem) może być bóstwo rodzaju żeńskiego, bytujące w lesie, zajmujące się jego ochroną, związane z siłami ciemności i śmierci. W tym wypadku ulega zmianie jej wygląd – niekoniecznie jest już odrażającą starą kobietą, ale może przypominać elfa. Przypisuje się jej też towarzystwo innego słowiańskiego bóstwa leśnego, zwanego Leszy. Sam motyw związany z pożeraniem ludzi może być wypaczoną wersją dość typowego obrzędu przejścia, podczas którego zachodzi (poprzez rytualne „pożarcie”) określona zmiana osoby, bądź osób biorących udział w rytuale (np. zmienia się ich status społeczny, zostają włączeni do pewnej grupy).
Jak więc widać po powyższym krótkim przeglądzie postać, którą znamy z bajek opowiadanych w dzieciństwie niekoniecznie musi być całkowicie zła. Widać to zresztą w przypadku wielu postaci z mitologii słowiańskiej (także bogów), gdzie podział na dobro i zło nie jest wyraźny, w wielu miejscach się zaciera, pokazuje wielowymiarowość otaczającego nas świata.
Baba Jaga to po polsku Baba Jędza (od *jęga „choroba, męka, cierpienie”). W ogóle w polskiej demonologii występuje cała grupa groźnych żeńskich duchów nazywanych jędzami i dopiero potem zaczęło się tak nazywać kobiety kłótliwe i złośliwe. Jędze zamieszkują w głębi lasów i roznoszą choroby po wsiach w wierzeniach rodzimych. Jędze zaczęto utożsamiać z czarownicami jako służkami szatana pod wpływem chrześcijaństwa. Stosunkowo największą odrębność względem „czarownic-satanistek” zachowały na Mazowszu i Podlasiu.
Niektóre przekazy mówią też jako, że Jaga miała być tą „dobrą”. Tak jak jest w artykule napisane, wraz z chrystianizacją większość z Rodzimych Bóstw zostało „demonem” – nie licząc tych, którzy zostali zaciągnięci na poczet chrześcijańskich świętych (jak np. Marza -> Maryja, Spas -> św. Mikołaj, etc.)
Jęga mogło być też nieprzypadkowe,z racji tego, że -jak również czytamy w artykule – była wiedźmą/zielarką, czyli osobą do której w tamtych czasach chodziło się, gdy cierpiałeś, czy byłeś chory.
ale to tylko takie moje interpretacje 🙂
Podobała mi się historia o Babie Jadze w książce „Dary Bogów”. Była tam opisana jako kobieta przeklęta przez Peruna za zniesławienie domowego ogniska, a pozniej przechytrzyła samego Welesa 😀 Czesto widuje motywy wygnania jej z wioski i rozmowy z Welesem, który daje jej wiedzę i umiejętności zielarskie
Jaga w sanskrycie znaczy „ofiara” (palna). Może Baba jaga to prostu kapłanka jej dokonująca.