Słowiański Bestiariusz Kompendium wierzeń, demonologii, symboli i bóstw słowiańskich. Poruszamy również tematy dotyczące medycyny ludowej i życia codziennego Słowian.
Wilkołak – znany też jako wilkołek (ang. werewolf, franc. loup-garou), jest to osoba posiadająca możliwość przemieniania się (samoistnie, lub przez np. czarnoksiężnika) w wilka, względnie humanoidalną postać posiadającą cechy wilczej anatomii (sierść, pazury, kły). Zdolność ta nazywana jest wilkołactwem (lykantropią). Mity o ludziach mogących przybierać postacie zwierzęce występują praktycznie na całym świecie, np. w krajach skandynawskich poza przemienionymi wilkami opowiada się też o osobach mogących zamieniać się w niedźwiedzie (pośrednio jest to związane z mitem o berserkerach), a w krajach afrykańskich w lwa i inne duże koty.
Zanim przejdziemy do wilkołaków, przyjrzyjmy się samemu obrazowi wilka w kulturze magicznej. W związku z nocną i zimową aktywnością tegoż zwierzęcia, unikaniem siedzib ludzkich, przynależnością do lasu, jego drapieżną naturą oraz powiązaniami z księżycem, często uznawano wilki za wcielenia złych sił i demonów. Reprezentowały świat podziemny i w niektórych wierzeniach (np. u Indian Ameryki Północnej) były przewodnikami zmarłych do zaświatów. Już od starożytności czyniono obserwacje tych zwierząt. Arystoteles notował przykładowo, jakoby potomstwo wilków rodziło się ślepe. W średniowieczu istniało przekonanie, że wilki poza spożywaniem pokarmu zwierzęcego żywią się również pewnymi szczególnymi rodzajami ziemi (czyli ponownie związek ze światem podziemnym) oraz wiatrem.
W wielu mitologiach wilki mają bliski związek z określonymi bóstwami. Za mroczną część osobowości Apollina odpowiadało jego wilcze wcielenie. Leto (matka Apollina i Artemidy) urodziła swoje dzieci będąc pod postacią wilczycy. Sam władca świata podziemnego, Hades, miał w zwyczaju przywdziewać wilczą skórę. Germański bóg wojny, Odyn, często występował w otoczeniu wilków, natomiast Loki spłodził ogromnego wilka Fenrira. W Zaratrustranizmie omawiana bestia była blisko związana z Arymanem – przeciwnikiem Ormuzda uosabiającym zło, ciemność i zniszczenie.
Pomimo swej mrocznej, dzikiej natury, wilki związane są również z kultem płodności, co widać chociażby w micie na temat bliźniaków Romulusa i Remusa – legendarnych założycieli Rzymu, których wykarmiła wilczyca. Podobne mity dotyczące wilczycy-karmicielki badacze odnaleźli na obszarze Iranu, Chin i Mongolii. W obrzędowości polskiej występuje rytuał, polegający na zapraszaniu wilka (jako reprezentanta sił witalnych) do wigilijnego stołu, czyli w czasie rozstrzygania się pomyślności na nadchodzący rok. Ponadto wilk może być też istotą totemiczną oraz praprzodkiem rodu. Także w średniowiecznej heraldyce odnaleźć można wilczą symbolikę nawiązującą do niezwykłych cech zwierzęcia.
O samych wilkach można pisać jeszcze długo i ciekawie, przejdźmy jednak już do ich „krewniaków”, jakimi są wilkołaki. Mit o lykantropii ma bardzo długi rodowód, wspomina o nim już Herodot w V w. pne., podając wzmiankę o Neurach zamieszkujących południowo-wschodnie obszary słowiańszczyzny, którzy mieli jakoby raz do roku przemieniać się na pewien czas w wilki. Wiara w wilkołactwo szczególnie dobrze zachowała się na obszarze Podlasia, w przeciwieństwie do zachodniej części Polski, gdzie szybko odchodziła w niepamięć i prawdopodobnie nigdy nie odgrywała na nich znaczącej roli.
Można wyróżnić kilka przyczyn wilkołactwa. Zdolność przemiany w wilka mogła być wrodzona lub nabyta. W tym drugim przypadku źródłem bywało albo ugryzienie przez wilka (względnie samego wilkołaka) , albo magia – jak chociażby klątwa rzucona przez czarownicę czy czarownika. W przypadku zdolności wrodzonych lub ukąszeń przemiana najczęściej bywała czasowa, zachodziła podczas określonych momentów (np. pełni księżyca czy świąt), bądź na życzenie danej osoby posiadającej taką zdolność. Natomiast w przypadku ingerencji magicznej przemiana w wilka była trwała i mogła zostać cofnięta jedynie przez osobę, która rzuciła klątwę. W zależności od przyczyny likantropii zróżnicowane było także zachowanie i charakter przemienionych ludzi. Wilkołak z urodzenia lub ukąszenia był agresywny, dziki, zachowywał się jak zwierzę. Czynił liczne szkody (ataki na zwierzęta hodowlane), mógł też napadać ludzi. W drugim przypadku, gdy wilkołak zyskiwał swoją formę poprzez rzuconą klątwę, zachowywał w dużej mierze swój ludzki charakter i naturę. Bohdan Baranowski przytacza w swojej książce ciekawą historię, w której owczarz, obrażony z powodu nie zaproszenia go na wesele, zamienił parę młodą i wszystkich gości w wilki. Stado pognało do lasu, ale po niedługim czasie zaczęło pojawiać się we wsi szukając kontaktu ze swoimi bliskimi, którzy jednak odpędzali nieszczęsnych przemienionych. Nikt nie uświadczył agresji ze strony wilków z tego stada. Rodzinom przemienionych udało się przebłagać owczarza, by cofnął zaklęcie. Zastrzegł on jednak sobie, że zrobi to tylko wtedy, gdy przysięgną, że nie będą się na nim mścić za ten czyn. Legenda głosi jednak, że rychło po cofnięciu zaklęcia owczarza spotkał marny koniec ze strony rodzin pokrzywdzonych. Tego typu historię, różniącą się jedynie szczegółami, badacze odnajdywali w różnych rejonach słowiańszczyzny, co potwierdza wcześniejsze wywody na temat wiary w związek wilków z płodnością symbolizowaną przez parę młodą i wesele.
Z racjonalnego punktu widzenia przypuszcza się, że wiara w wilkołactwo mogła powstać z kilku przyczyn. Lykantropia mogła być chorobą psychiczną – częsty przypadek, gdy to sam domniemany wilkołak opowiadał o swoich niezwykłych umiejętnościach, nierzadko znikał w lesie na długi okres czasu. Agresywne wilcze zachowania mogły być też wynikiem zarażenia się wścieklizną, np. przez ugryzienie wilka. Także inkwizycja miała swój udział w rozprzestrzenianiu się wiary w wilkołactwo – na torturach częstym wyznaniem czarownic było przyznawanie się do umiejętności przemiany w wilka.
Wilkołaki stały się wdzięcznym tematem dla literatury oraz kinematografii i na trwałe wpisały się w kanony popkultury. Tę przerażającą, ale i fascynującą bestię szczególnie upodobali sobie twórcy horrorów oraz fantastyki. Postacie wilkołaków znajdujemy w książkach z cyklu o Harrym Potterze, czy u Andrzeja Sapkowskiego, natomiast w przypadku kina jednymi z bardziej znanych filmów, w których pojawiają się wilkołaki, są „Wilk” z Jackiem Nicholsonem, seria „Underworld” oraz „Van Helsing” z tytułową rolą Hugh Jackmana.
Wspaniały artykuł, przeczytałem aż dwa razy 🙂
Polecam bardzo.
Podobno można też było do przemiany użyć specjalnego pasa. Nie pamiętam dokładnie (bo usłyszałam to jakieś 4 lata temu od pewnego przewodnika), ale pasy miały być robione z wilczej skóry, pod światłem księżyca podczas pełni.