Pies w kulturze ludowej

Pies domowy – ssak z rodziny psowatych, pochodzący od wilka, prawdopodobnie najwcześniej udomowione przez człowieka zwierzę. Informacje na temat roli jaką psy odgrywały w życiu ludzi odnaleziono już w napisach klinowych Mezopotamii, które datuje się na 4000 lat pne. Cieszy się szczególnym uznaniem w wielu kulturach, posiada też jednak pewne cechy negatywne, przez co w ujęciu magicznym jest odbierany, podobnie jak i kot domowy, bardzo ambiwalentnie.

Z praktycznego punktu widzenia psy ceni się za inteligencję oraz wyjątkową wierność (na co szczególną uwagę zwracali Grecy i Rzymianie). Od momentu udomowienia spełniały wiele ważnych ról w życiu człowieka. Wykorzystywano ich zdolności do ochrony gospodarstw domowych oraz zwierząt hodowlanych przed drapieżnikami, polowania (wartość dobrego psa myśliwskiego potrafiła być wyższa, niż wartość konia), ale również w celach rozrywkowych (np. walki psów), czy towarzyskich. Z drugiej strony istnieje także przekonanie jakoby psy były zwierzętami fałszywymi.

Wpływ na umiejscowienie psa w kulturze magicznej ma jego pierwotna aktywność – jako drapieżnik prowadził nocny tryb życia, a pokarm zdobywał poprzez przelewanie krwi (czyli po prostu zabijanie). Z tych właśnie powodów psy zwykło się uważać za nieczyste i przynależne do sfery chtonicznej. Niekiedy uważano nawet, że to właśnie pod postaciami psów zjawiają się demony.

Związki psa z zaświatami można odnaleźć w bardzo wielu kulturach i mitologiach. Zwierzę to częstokroć było strażnikiem zaświatów, jak chociażby grecki Cerber. Indyjski bóg krainy piekieł, Jama, strażnikiem swoich włości ustanowił właśnie psa.  Podobną rolę pełnił pies także w mitologii germańskiej, nie bojąc się nawet obszczekać najwyższego z nordyckich bogów – Odyna. W wierzeniach Egipcjan odnaleźć można psiogłowe bóstwa, Ptaha i Thota, strzegące miejsc świętych, Anubis zaś jest bóstwem świata podziemnego o głowie szakala. U ludów północnoazjatyckich pies był wcieleniem demona śmierci. Zwierzę to mogło też pełnić funkcję przewodnika dusz zmarłych (psychopomposa) nierzadko mającego za zadanie także osądzać ludzkie uczynki i decydować o miejscu, do którego trafi dusza. Taką funkcję psa odnaleźć można np. w wierzeniach Persów, czy Azteków (psogłowe bóstwo zwane Xoloth).

W związku z bliską przynależnością do sfery zaświatowej do dziś można spotkać wierzenia, według których psy mają możliwość widzenia zjaw, złych duchów i wyczuwania śmierci, dzięki czemu mogą ostrzec swych właścicieli przed niebezpieczeństwem. Być może wiąże się to z niezwykle czułym psim węchem, przez co są one w stanie reagować na ludzki pot, wydzielany w sytuacjach zwiększonego stresu, napięcia, podenerwowania.

Z zachowania psa można wywróżyć wiele rzeczy. Jak już zostało wyżej wspomniane, wierzy się, że psy wyczuwają nadchodzące nieszczęścia. I tak według wierzeń z obszaru Polski jeśli nocą da się słyszeć urywane naszczekiwanie, oznacza to nadchodzącą śmierć. Podobnie jest w przypadku przeciągłego wycia zwierzęcia, a także gdy pies wyje i szczeka jednocześnie próbując zbliżyć się do okna. Gdy pysk ma schylony ku ziemi, zbliża się wielkie nieszczęście, natomiast gdy uniesiony, można spodziewać się pożaru. Poprzez obserwowanie psiej aktywności można dowiedzieć się o zmianach pogodowych – jedzenie trawy, tarzanie się i uporczywe, długie drapanie oznaczają nadchodzący deszcz, natomiast szczekanie z łbem uniesionym do góry i podwiniętym ogonem, a także chowanie się pod stołem i w kącie izby oznajmiają zbliżanie się burzy. W przypadku myśliwych pomyślną wróżbą na polowanie jest sytuacja, gdy pies załatwia potrzebę fizjologiczną tyłem do swojego pana. Należy uważać na sytuacje, kiedy zwierzę przechodzi pomiędzy dwoma bliskimi sobie osobami, np. małżeństwem, czy przyjaciółmi, gdyż jest to oznaką zagrożenia dla relacji. Psy wykorzystywane są również we wróżbach związanych z zamążpójściem. W wigilię Bożego Narodzenia lub Nowego Roku dziewczęta podają psu kilka porcji jedzenia i ta, której porcja pierwsza została zjedzona, pierwsza może spodziewać się wyjścia za mąż. Po samej wieczerzy natomiast należy wyjść przed dom i nasłuchiwać z której strony dobiega psie wycie, gdyż stamtąd właśnie zjawi się przyszły małżonek.

Magiczne właściwości psów wykorzystywane są w przypadku różnych dolegliwości, zarówno fizycznych, jak i pochodzenia magicznego. Chociaż obowiązuje, podobnie jak w przypadku kotów, kategoryczny zakaz zabijania bez potrzeby, to psie sadło stosuje się jako remedium na podagrę i bóle uszu, zaleca się również okładanie chorych części ciała skwarkami wytopionymi z psiego tłuszczu. Wylizanie rany przez psa ma powodować szybsze jej wygojenie się.  W polskim folklorze popularnością cieszył się zabieg mający na celu uchronienie dziecka przed urokiem, który mógł spaść na nie po każdej pochwale – aby tego uniknąć, należało na koniec dodać „na psa urok”. W podobny sposób można było chronić latorośl przed chorobą – konieczne było wygłoszenie formułki „Na psa urok, niech idzie na góry, na lasy, na dęby, na wszystko, tylko nie na dzieci”.

Współcześnie o psie mówi się, że jest najlepszym przyjacielem człowieka. Cechą, która cieszy się szczególnym uznaniem u psów jest ta, którą dostrzegli już starożytni, czyli wierność i często wręcz niezwykłe przywiązanie do swojego pana. W popkulturze psy zazwyczaj są bohaterami bardzo pozytywnymi, wystarczy wspomnieć chociażby kultowe postacie Lassie, Szarika czy uroczych Dalmatyńczyków ze znanego filmu animowanego. Mimo to warto pamiętać również o tej mroczniejszej, zaświatowej naturze jednego z najpopularniejszych zwierzęcych mieszkańców naszych domów.

Bibliografia:

• Kopaliński Władysław „Słownik mitów i tradycji kultury”
• Kowalski Piotr „Kultura magiczna. Omen, przesąd, znaczenie”
• Filipczak Katarzyna „Pies w życiu i wierzeniach naszych przodków”

Podobne wpisy:

• Księżyc
• Łasica w wierzeniach i życiu Słowian
• Włosy w kulturze słowiańskiej
• Piorun – symbolika
• Niedźwiedź w wierzeniach Słowian